Wat zou een onderzoek opleveren onder willekeurige Nederlanders over het verschil tussen ideologie en geloof? Ongetwijfeld zou de opmerking worden gemaakt dat elk geloof een ideologie is. Maar dat is mij te makkelijk. Ik kwam op deze vraag naar aanleiding van het bloedbad op het eiland Utoya, door de Noor Anders Breivik. Inmiddels buigen psychologen zich over dit monsterlijk gedrag van een ogenschijnlijk normaal mens.
Is dit een incident of een tendens? ‘Normale’ mensen hebben in onze tijd soms heel ongezonde ideeën en doen soms de gruwelijkste dingen. Wat je in het verleden aan gruwelijkheden hoorde over oorlogsgebieden, hoor je nu over jonge mensen, zoals scholieren, die een bloedbad aanrichten op scholen. Het gaat daarbij om onopvallende jongeren die in hun denken zo gevangen zitten dat zulk gedrag er uit komt.
Wat leidde tot het drama in Utoya? Breivik heeft een zelfgemaakte ideologie in een zelfgemaakt wereldbeeld, waarin hij een zelfgemaakte verlosser is en de voltrekker van een zelfbedacht noodlot; de ’self-fulfilling prophecy’ in levende lijve. Het kon niet anders, het moest zo. Breivik als de held in zijn game, waarbij hij de wereld degradeert tot speelveld. Narcistisch superioriteitsdenken; is dat niet het zelfbeeld dat een deel van onze commerciële multimediale leefwereld ons als consument voorhoudt?
Sociologen waarschuwen dat als je mensen consequent als consument blijft benaderen, zij zich ook zo gaan gedragen. Dat geldt niet alleen voor het consumentisme. Er zweven allerlei ideologieën door ons hoofd zonder dat we het beseffen. De ideologie van de maakbare wereld, zichtbaar gemaakt in virtuele werelden op het internet. Het maakbaarheidsdenken voedt de idee dat ieder zijn of haar eigen religie kan samenstellen. We kennen de ideologische gedachtegang, dat met technologische vooruitgang alles beter wordt en dat daardoor de ideale toekomst steeds dichterbij komt. Zo ook de ideologie dat alles relatief is, zodat er geen absolute waarden en normen kunnen bestaan.
Ik noem deze ideeën en visies ideologisch omdat ze veel meer dan zomaar ideeën zijn. Het zijn vaste schakels geworden in een keten van redeneringen en gedragingen en ze beïnvloeden het denken van de hele samenleving. Ze maken ziek. En wie daarvoor gevoelig is wordt geestelijk doodziek. Breivik laat ons zien waartoe een ideologie mensen kan brengen.
Geloof is geen ideologie, maar kan het wel worden. Alle religies lopen het risico om te verworden tot ideologie. Om gezond te blijven moet een religie geworteld blijven in haar oorsprong en in het gewone leven. Bij een ideologie wordt op een goed moment de bron aangepast aan de ideologie zelf. De werkelijkheid wordt passend gemaakt aan wat de ideologie als werkelijkheid ziet.
Voor ons katholieke geloof en voor de hele christelijke wereld betekent dit dat wij gegrondvest moeten blijven op Christus zelf, onze oorsprong en bron. Dat is meer dan bezig zijn met theologie, dogmatiek en bijbelstudie; het gaat om levend geloof en om gebedsleven. Het gaat om de praktijk, ons omgaan met mensen, God dienen in je naaste. Dat is leven in navolging van Christus.
Pastoor Michel Hagen